Noli Me Tangere | Page 5

cam��, at lubh��ng pinaca��big nila aco, na ano pa't n~g macaraan ang tatl��ng ta��n, n~g aco'y ilipat sa ib��ng b��yang lalong malak��, na wal��ng namamah��l�� dahil sa pagcamat��y n~g curang "indio" roon, nan~gagsipanan~gis ang lahat n~g babae, pinuspos ac�� n~g m~ga hand��g, inihatid nila acong may casamang m��sica....
--Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang....
--?Hint��y cay��! ?hintay cay��! ?howag naman sana cay��ng napacanin~gas! Ang humalili sa akin ay hind�� totoong nagtagal na gaya co, at n~g siya'y umal��s ay lal�� n~g marami ang naghat��d, lalo n~g marami ang umiy��c at lalo n~g mainam ang m��sica, gay��ng siya'y lal�� n~g mainam mam��l�� at pinataas pa ang m~ga "derechos n~g parroquia"[52], hangang sa halos nag-ibayo ang lak��.
--N~guni't itutulot niny�� sa aking....
--Hind? lamang iyan, n��tira aco sa bayang San Diegong dalawampong ta��n, may il��ng bow��n lamang n~gayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang tila masama ang loob). Hind? maicacait sa akin nino mang dalawampong tao'y mahigu��t cay sa catatag��n upang makilala ang isang bayan. May anim na libo ang dami n~g taong namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y nakikilala co, na parang siya'y aking ipinan~ganac at pinasuso: nalalaman co cung al��n ang m~ga lisyang caasalan nito, cung an�� ang pinan~gan~gailan~gan niyon, cung sino ang nan~gin~gibig sa bawa't dalaga, cung ano anong m~ga pagcadupilas ang nangyari sa babaeng it��, cung sino ang tunay na am�� n~g batang inianac, at iba pa; palibhasa'y kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-bayan; nan~gag-iin~gat n~g mainam sila sa canicanil��ng catungculan. Magsabi cung nagsisinun~galing aco si Santiagong siyang may ar�� nitong bahay; doo'y marami siyang m~ga lup�� at doon cam�� nagu��ng magcaibigan. N~gayo'y makikita niny�� cung an�� ang "indio"; n~g aco'y umal��s, bahagya na ac�� inihatid n~g ilang m~ga matatand��ng babae at il��ng "hermano" tercero[53], ?gay��ng n��tira aco roong dalawampong ta��n!
N~guni't hind? co mapagc��r�� cung an�� ang cabagay��n n~g inyong m~ga sinabi sa pagcaca��lis n~g "estanco n~g tabaco"[54]--ang sagot n~g may mapul��ng buh��c na causap, na canyang sinamantala ang sandaling pagcatiguil dahil sa pag-inom n~g franciscano n~g isang copita n~g Jerez[55].
Sa pangguiguilalas n~g d? an�� lamang ni Fr. D��maso ay caunt? nang mabitiwan nito ang copa. Sandal��ng tinitigan ang binata at:
--?Paano? ?paano?--ang sinabi pagcatapos n~g boong pagtatac��.--Datapowa't ?mangyayari bagang hind? ninyo mapagwar�� iyang cas��ng liwanag n~g ��law? ?Hind? ba niny�� nakikita, an��c n~g Dios, na ang lahat n~g ito'y nagpapatibay na totoo, na pawang cahalin~g��n ang m~ga pagbabagong utos na guin��gaw�� n~g m~ga min��stro?
N~gayo'y ang may pul��ng buh��c naman ang natigagal, lalong ikinunot n~g teniente ang canyang m~ga kilay, iguinagalaw ang ulo n~g taong bulilit na parang ipinahahalata niyang bin��bigyan niyang catuwiran �� hindi si Fray D��maso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalic��d sa canilang lahat halos.
--?Inaacal�� bag�� niny�� ...?--ang sa cawacasa'y nagawang tan��ng n~g boong catimpian n~g bin��t��, na tin��titigan n~g boong pagtatac�� ang fraile.
--?Na cung inaacal�� co? ?Sinasampalatayanan cong gaya n~g pagsampalataya sa Evangelio[56]! ?Napaca "indolente"[57] ang "indio"!
--?Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalita--anang binat��, na idinahan ang voces at inilap��t n~g caunt? ang canyang upuan; sinabi po ninyo ang isang salita na totoong nacaakit sa aking magdilidili. ?Tunay n~ga cayang catutub�� n~g m~ga dalisay na tagarito ang pagca "indolente," �� nangyayari ang sinasabi n~g isang maglalacb��y na taga ibang lupain, na tin��tacpan natin n~g pagca indolenteng ito ang ating sariling pagca indolente, ang pagc��huli natin sa pagsulong sa m~ga carunun~gan at ang ating paraan n~g pamamahala sa lupa��ng nasasacupan? Ang sinabi niya'y ucol sa m~ga ibang lupa��ng sac��p, na ang m~ga nananahan doo'y pawang sa lah�� ring iyan!...
--?Oh��! ?M~ga cainguitan! ?Itanong p? ninyo cay guinoong Laruja na nacakik��lala rin sa lupa��ng it��; itanong ninyo sa canya cung may m~ga catulad ang camangman~gan at ang pagca "indolente" n~g indio!
--Tunay n~ga--ang sag��t nam��n n~g bulil��t na lalaking siyang binangguit--?hind? po cay�� macacakita sa alin mang panig n~g daigd��g n~g h��higuit pa sa pagca indolente n~g indio, sa alin mang panig n~g daigd��g!
--?Ni iba pang lalong napacasama n~g asal na pinagcaratihan, ni iba pang lalong hind? marunong cumilala n~g utang na loob!
--?At n~g ibang lalong masama ang t��r��!
Nagpasimula ang binatang mapul�� ang buh��c n~g pagpapalin~gaplin~gap sa magcabicabil�� n~g boong pag-aalap-ap.
--M~ga guinoo--ang sinabing marahan--tila mandin tayo'y na sa bahay n~g isang "indio". Ang m~ga guinoong dalagang iyan....
--?Bah! huwag cay��ng napaca magugunigunihin! Hind? ipinalalagay ni Santiagong siya'y "indio," buc��d sa roo'y hind? siya nah��harap, at.... ?cahi't n��haharap man siya! Iya'y m~ga cahalin~g��n n~g m~ga b��gong dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan; magbabago cay��ng isip��n pagca cayo'y nacapagmalim��t sa maraming m~ga fiesta at "bailujan"[58], nacatulog sa m~ga catre at nacacain n~g maraming "tinola".
--Tinatawag po ba ninyong tinola ang bun~gang cahoy na cahawig n~g "loto"[59] na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa m~ga tao?
--?Ano bang loto ni loteria!--ang sagot ni p��r�� D��masong nagt��tawa;--nagsasalita cay�� n~g m~ga cahalin~g��n. Ang tinola ay ang pinaghalong inah��ng manoc at sac�� ��po. ?Buhat pa cail��n dumating cay��?
--Apat na araw--ang sagot n~g binatang ga namumuh? na.
--?Naparito ba cayong may catungculan?
--Hindi p?; naparito ac��