Noli Me Tangere | Page 7

at "por mi"[79] ay nalalaman co ang m~ga cadahilanan, pári Sibyla!--ang isinalabat n~g militar, na nakikita niyáng siya'y nabibilot n~g gayóng caraming m~ga pag tatan~gitan~gi, at nan~gan~ganib siyáng cung mapapatuloy ay siyá pa ang lalábas na may casalanan.--Nalalaman co ang m~ga cadahilanan at papagtatan~giin n~g "cagalan~gan p? ninyo" (papagtatan~gitan~giin p? ninyo). Sa panahóng wala si pári Dámaso sa San Diego ay inilibíng n~g coadjutor[80] ang bangcáy n~g isáng táong totoong carapatdapat ...; opò, totoong carapatdapat; siya'y macáilan cong nácapanayam, at tumúloy acó sa canyáng bahay. Na siya'y hindi nan~gumpisál cailan man, at iyán bagá'y ?anó? Acó ma'y hindi rin nan~gun~gumpisál, n~guni't sabihing nagpacamatáy, iya'y isáng casinun~galin~gan, isáng paratang. Isáng táong gaya niyáng may isáng anác na lalaking kinabubuhusan n~g boong pag-irog at m~ga pag-asa, isáng táong may pananampalataya sa Dios, na nacacaalám n~g canyang m~ga catungculang dapat ganapín sa pamamayan, isáng táong mapagmahál sa capurihán at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyáng tao'y hind? nagpápacamatay. Ito'y sinasabi co, at hind? co sinasabi ang m~ga ibáng aking iniisip, at kilanlíng utang na loob sa akin n~g "cagalan~gan" p? ninyó.
At tinalicdán ang franciscano at nagpatuloy n~g pananalita:
--N~g magcágayo'y n~g magbalic ang curang itó sa bayan, pagcatapos na maalipustá ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangcáy na iyón, ipinadala sa labás n~g libin~gan, upang ibaón hindi co maalaman cung saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay n~ga't iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasirà, at na sa Europa ang canyang bugtóng na anác; n~guni't nabalitaan n~g Gobernador General, at palibhasa'y táong may dalisay na púsò, ay hinin~gi ang caparusahán ... at inilipat si pári Dámaso sa lalong magaling na bayan. Itó n~ga lamang ang nangyari. N~gayo'y gawín n~g "inyó pong cagalan~gán" ang pagtatan~gitan~gi.
At pagca sabi nitó'y lumayò sa pulutóng na iyón.
--Dináramdam cong hind? co sinásadya'y nábanguit co ang isáng bagay na totoong mapan~ganib ani párì Sibylang may pighat?.--Datapuwa't cung sa cawacasa'y nakinabang naman cayó sa pagpapalít-bayan....
--?Anó bang pakikinaban~gin! ?At ang nawáwala sa m~ga paglipat ... at ang m~ga papel ... at ang m~ga ... at ang lahát n~g m~ga náliligwín?--ang isinalabat na halos nauutál ni Fr. Dámaso na hindi macapagpiguil n~g galit.
Untiunting nanag-úli ang capisanang iyón sa dating catahimican.
Nan~gagsidatíng ang ibá pang m~ga tao, caacbáy ang isáng matandáng castilàng piláy, matamís at mabaít ang pagmumukha, nacaacay sa bísig n~g isáng matandáng babaeng filipinang pun? n~g culót ang buhóc, may m~ga pintá ang mukha at nacasuot europea.
Sila'y sinalubong n~g bating catoto n~g naroroong pulutóng, at nan~gagsiup? sa tabí n~g ating m~ga cakilala ang Doctor De Espada?a at ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Do?a Victorina. Doo'y napapanood ang iláng m~ga "periodista"[81] at m~ga "almacenero"[82] na nan~gagpaparoo't parito at waláng maalamang gawín.
--N~guni't ?masasabi p? ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anóng tao caya ang may arì n~g bahay?--ang tanóng n~g binatang mapulá ang buhóc.--Aco'y hind? pa naipapakilala sa canyá[83].
--Ang sabihana'y umalís daw, acó ma'y hindi co pa siyá nakikita.
--?Dito'y hind? cailan~ganang m~ga pagpapakilala!--ang isinabád ni Fr. Dámaso,--Si Santiago'y isáng táong mabaít.
--Isang táong hindi nacátuclas n~g pólvora--ang idinugtong ni Laruja.
--?Cayó p? namán, guinoong Laruja!--ang sinabi sa malambing na pagsisi ni Do?a Victorinang nag-aabanico.--?Paano p? bang matutuclasan pa n~g abang iyón ang pólvora, ay alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito n~g m~ga insíc na malaong panahón na?
[Larawan:.....Ang Doctor De Espada?a at ang canyang guinoong asawa ang "Doctora" Do?a Victorina ...--Imp. de M Fernández, Paz 447, Sta. Cruz.]
--?Nang m~ga insíc? ?Nasisirà ba ang isip ninyo?--ang sabi ni Fr. Dámaso,--?Tumahán n~ga cayó! ?Ang nacátuclas n~g paggawa n~g pólvora'y isang franciscano, isá sa aming samahan, Fr. Hind? co maalaman Savalls, n~g siglong ... ?icapitó!
--?Isang franciscano! Marahil naguíng misionero sa China, ang párì Savalls na iyan--ang itinutol n~g guinoong babae na hind? ipinatatalo n~g gayongayon lamang ang canyang m~ga isipan.
--Marahil Schwartz[84] ang ibig p? ninyong sabihin, guinoong babae--ang itinugón namán ni Fr. Sibyla, na hind? man lamang siya tinítingnan.
--Hind? co maalaman; sinabi ni Fr. Dámasong Savalls: wala acóng guinawa cung d? inulit co lamang ang canyang sinalita.
--?Magalíng! Savalls ó Chevás, ?eh anó n~gayon? ?Hind? dahil sa isáng letra ay siya'y maguiguing insíc!--ang mulíng sinaysay na nayáyamot ang franciscano.
--At n~g icalabing-apat na siglo at hind? n~g icapitó--ang idinugtóng n~g dominico, na ang anyo'y parang sinásala ang camalìan at n~g pasakitan ang capalaluan niyong isáng fraile.
--?Mabuti, datapuwa't hind? sa paglalabis cumulang n~g isáng siglo'y siya'y maguiguing dominico na!
--?Abá, howag p? sanang magalit ang cagalan~gán p? ninyo!--ani párì Sibylang n~gumín~git?.--Lalong magalíng cung siya ang nacátuclas n~g paggawa n~g pólvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa pagcacapagod sa gayóng bagay ang canyang m~ga capatíd.
--?At sinasabi p? ninyo, párì Sibyla, na nangyari ang bagay na iyón n~g icalabíng apat na siglo?--ang tanóng na malakí ang nais na macatalós ni Do?a Victorina--?n~g hind? pa ó n~g macapagcatawáng tao na si Cristo?
Pinalad ang tinátanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.
TALABABA:
[5] Colado, ang taong hindi inaanyayaha'y cusang dumádalo sa isang