Noli Me Tangere | Page 6

sa aking sariling gugol upang mapagkilala co ang lupaíng itó.
--?Aba, napacatan~gì namang ibon!--ang saysay ni Fr. Dámaso, na siya'y minamasdan n~g boong pagtatacá--?Pumarito sa sariling gugol at sa m~ga cahalin~gán lamang! ?Cacaibá namáng totoo! ?Ganyang caraming m~ga libro ... sucat na ang magcaroon n~g dalawang dáling noo[60].... Sa ganya'y maraming sumulat n~g m~ga dakílang libro! ?Sucat na ang magcaroon n~g dalawang daling noo....
--Sinasabi n~g "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"), párì Dámaso--ang biglang isinalabat n~g dominico na pinutol ang salitaan--na cayo'y nanaháng dalawampong taón sa bayang San Diego at cayo umalis doon.... ?hind? p? ba kinalúlugdan n~g inyong cagalan~gan ang bayang iyon?
Biglang nawala ang catowaan ni Fr. Dámaso at tumiguil n~g pagtatawá sa tanóng na itong ang anyo'y totoong parang walang anó man at hind? sinásadya.
Nagpatuloy n~g pananalita ang dominico n~g anaki'y lalong nagwáwalang bahálà:
--Marahil n~ga'y nacapagpipighati ang iwan ang isáng bayang kinátahanang dalawampong taón at napagkikilalang tulad sa hábitong suot. Sa ganáng akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang Camilíng, gayóng iilang buwan acóng nátira roon ... n~guni't yaó'y guinawa n~g m~ga púnò sa icagagaling n~g Capisanan ... at sa icágagaling co namán.
Noon lamang n~g gabíng iyón, tila totoong natilihan si Fr. Dámaso. Di caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan n~g suntóc ang palun~gán n~g camáy n~g canyáng sillón, humin~ga n~g malacás at nagsalita:
--?O may Religión ó wala! sa macatuid baga'y ?ó ang m~ga cura'y may calayaan ó wala! ?Napapahamac ang lupang itó, na sa capahamacán!
At sáca mulíng sumuntóc.
--?Hindi!--ang sagót na paan~gil at galit, at saca biglang nagpatinghiga n~g boong lacás sa hiligán n~g sillón.
Sa pagcámangha n~g nan~gasasalas ay nan~gagtin~ginan sa pulutóng na iyón: itinungháy n~g dominico ang canyáng ulo upang tingnán niya si pári Dámaso sa ilalim n~g canyáng salamín sa mata. Tumiguil na sandali ang dalawáng extranjerong nan~gagpapasial, nan~gagtin~ginan, ipinakitang saglít ang caniláng m~ga pan~gil; at pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang caniláng pagpaparoo't parito.
--?Masama ang loob dahiláng hind? ninyó binigyán n~g Reverencia (Cagalang-galang)!--ang ibinulóng sa tain~ga n~g binatang mapulá ang buhóc ni guinoong Laruja.
--?Anó p? ba, ang ibig sabihin n~g "cagalanggalang" ninyó (Vuestra Reverencia)? ?anó ang sa inyo'y nangyayari?--ang m~ga tanóng n~g dominico at n~g teniente, na iba't ibá ang taas n~g voces.
--?Caya dumaráting dito ang lubháng maraming m~ga sacuna! ?Tinatangkílik n~g m~ga pinúnò ang m~ga "hereje"[62] laban sa m~ga "ministro" n~g Dios[63]! ang ipinagpatuloy n~g franciscano na ipinagtutumaas ang canyáng malulusog ó na m~ga panuntóc.
--?Anó p? ba ang ibig ninyóng sabihin?--ang mulíng itinanóng n~g abot n~g kilay na teniente na anyóng titindig.
--?Na cung anó ang íbig cong sabíhin?--ang inulit ni Fr. Dámaso, na lalong inilacás ang voces at humaráp sa teniente.--?Sinasabi co ang ibig cong sabihin! Acó, ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon n~g cura sa canyáng libin~gan ang bangcáy n~g isáng "hereje," sino man, cahi ma't ang hárì ay waláng catuwirang makialám, at lalò n~g waláng catuwirang macapagparusa. ?At n~gayo'y ang isáng "generalito"[64], ang isáng generalito Calamidad[65]...!
--?Párì, ang canyáng Carilagán[66] (ang marilág bagáng Gobernador General) ay Vice-Real Patrono[67],--ang sigaw n~g teniente na nagtindíg.
--?Anó bang Carilagán ó Vice-Real Patrono[68] man!--ang sagót n~g franciscanong nagtindíg din.--Cung nangyari itó sa ibáng panaho'y kinaladcád sana siyá n~g pababa sa hagdanan, tulad n~g minsa'y guinawa n~g m~ga Capisanan n~g m~ga fraile sa pusóng na Gobernador Bustamante[69]. ?Ang m~ga panahóng iyón ang tunay na panahón n~g pananampalataya!
--Ipinauunawà co sa inyó na di co maitutulot ... Ang "Canyang Carilagán," (ó ang marilág na Gobernador General) ang pinacacatawán n~g Canyáng Macapangyarihan, ang Hárì[70].
--?Anó bang hárì ó cung Roque[71] man! Sa ganáng amin ay waláng ibáng hárì cung d? ang tunay[72]....
--?Tiguil!--ang sigáw n~g tenienteng nagbabalà at wari'y mandin ay nag-uutos sa canyáng m~ga sundalo;--?ó inyóng pagsisisihan ang lahát ninyóng sinabi ó búcas din ay magbíbigay sabi acó sa Canyang Carilagán!...
--?Lacad na cayó n~gayón din, lacad na cayó!--ang sagót n~g boong paglibác ni Fr. Dámaso, na lumapít sa tenienteng nacasuntóc ang camáy.--?Acalà ba ninyo't may suot acóng hábito'y wala acóng ...? ?Lacad na cayo't ipahihíram co pa sa inyó ang aking coche!
Naoow? ang salitaan sa catawatawang any?. Ang cagalin~gang palad ay nakialam ang dominico.--?M~ga guinoo!--ang sabi niyáng taglay ang anyóng may capangyarihan at iyáng voces na nagdaraan sa ilóng na totoong nababagay sa m~ga fraile;--huwag sana ninyóng papagligáwligawín ang m~ga bagay, at howag namán cayóng humánap n~g m~ga paglapastan~gan sa waláng makikita cayó. Dapat nating ibucód sa m~ga pananalita ni Fr. Dámaso ang m~ga pananalita n~g tao sa m~ga pananalita n~g sacerdote. Ang m~ga pananalita n~g sacerdote, sa canyáng pagcasacerdote, "per se"[73], ay hind? macasasakít n~g loob canino man, sa pagca't mula sa lubós n~g catotohanan. Sa m~ga pananalita n~g tao, ay dapat gawín ang isá pa manding pagbabahagui: ang m~ga sinasabing "ab irato"[74], ang m~ga sinabing "exore"[75], datapuwa't hind? "in corde"[76], at ang sinasabing "in corde". Ang m~ga sinasabing "in corde" lamang ang macasasakít n~g loob: sacali't dating tinatagláy n~g "in meate"[77] sa isáng cadahilanan, ó cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacáinitan n~g salitàan, cung mayroong....
--?N~guni't aco'y "por accidens"