Noli Me Tangere | Page 7

makikita cayó. Dapat nating
ibucód sa m~ga pananalitâ ni Fr. Dámaso ang m~ga pananalitâ n~g tao

sa m~ga pananalitâ n~g sacerdote. Ang m~ga pananalitâ n~g sacerdote,
sa canyáng pagcasacerdote, "per se"[73], ay hindî macasasakít n~g loob
canino man, sa pagca't mulâ sa lubós n~g catotohanan. Sa m~ga
pananalitâ n~g tao, ay dapat gawín ang isá pa manding pagbabahagui:
ang m~ga sinasabing "ab irato"[74], ang m~ga sinabing "exore"[75],
datapuwa't hindî "in corde"[76], at ang sinasabing "in corde". Ang
m~ga sinasabing "in corde" lamang ang macasasakít n~g loob: sacali't
dating tinatagláy n~g "in meate"[77] sa isáng cadahilanan, ó cung
nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacáinitan n~g salitàan, cung
mayroong....
--¡N~guni't aco'y "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang
m~ga cadahilanan, pári Sibyla!--ang isinalabat n~g militar, na nakikita
niyáng siya'y nabibilot n~g gayóng caraming m~ga pag tatan~gitan~gi,
at nan~gan~ganib siyáng cung mapapatuloy ay siyá pa ang lalábas na
may casalanan.--Nalalaman co ang m~ga cadahilanan at
papagtatan~giin n~g "cagalan~gan pô ninyo" (papagtatan~gitan~giin
pô ninyo). Sa panahóng wala si pári Dámaso sa San Diego ay inilibíng
n~g coadjutor[80] ang bangcáy n~g isáng táong totoong carapatdapat ...;
opò, totoong carapatdapat; siya'y macáilan cong nácapanayam, at
tumúloy acó sa canyáng bahay. Na siya'y hindi nan~gumpisál cailan
man, at iyán bagá'y ¿anó? Acó ma'y hindi rin nan~gun~gumpisál,
n~guni't sabihing nagpacamatáy, iya'y isáng casinun~galin~gan, isáng
paratang. Isáng táong gaya niyáng may isáng anác na lalaking
kinabubuhusan n~g boong pag-irog at m~ga pag-asa, isáng táong may
pananampalataya sa Dios, na nacacaalám n~g canyang m~ga
catungculang dapat ganapín sa pamamayan, isáng táong mapagmahál
sa capurihán at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyáng tao'y hindî
nagpápacamatay. Ito'y sinasabi co, at hindî co sinasabi ang m~ga ibáng
aking iniisip, at kilanlíng utang na loob sa akin n~g "cagalan~gan" pô
ninyó.
At tinalicdán ang franciscano at nagpatuloy n~g pananalitâ:
--N~g magcágayo'y n~g magbalic ang curang itó sa bayan, pagcatapos
na maalipustá ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangcáy na
iyón, ipinadala sa labás n~g libin~gan, upang ibaón hindi co maalaman

cung saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol;
tunay n~ga't iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasirà,
at na sa Europa ang canyang bugtóng na anác; n~guni't nabalitaan n~g
Gobernador General, at palibhasa'y táong may dalisay na púsò, ay
hinin~gi ang caparusahán ... at inilipat si pári Dámaso sa lalong
magaling na bayan. Itó n~gâ lamang ang nangyari. N~gayo'y gawín
n~g "inyó pong cagalan~gán" ang pagtatan~gitan~gi.
At pagca sabi nitó'y lumayò sa pulutóng na iyón.
--Dináramdam cong hindî co sinásadya'y nábanguit co ang isáng bagay
na totoong mapan~ganib ani párì Sibylang may pighatî.--Datapuwa't
cung sa cawacasa'y nakinabang naman cayó sa pagpapalít-bayan....
--¡Anó bang pakikinaban~gin! ¿At ang nawáwalâ sa m~ga paglipat ...
at ang m~ga papel ... at ang m~ga ... at ang lahát n~g m~ga
náliligwín?--ang isinalabat na halos nauutál ni Fr. Dámaso na hindi
macapagpiguil n~g galit.
Untiunting nanag-úli ang capisanang iyón sa dating catahimican.
Nan~gagsidatíng ang ibá pang m~ga tao, caacbáy ang isáng matandáng
castilàng piláy, matamís at mabaít ang pagmumukhâ, nacaacay sa bísig
n~g isáng matandáng babaeng filipinang punô n~g culót ang buhóc,
may m~ga pintá ang mukhâ at nacasuot europea.
Sila'y sinalubong n~g bating catoto n~g naroroong pulutóng, at
nan~gagsiupô sa tabí n~g ating m~ga cakilala ang Doctor De Espadaña
at ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Doña Victorina. Doo'y
napapanood ang iláng m~ga "periodista"[81] at m~ga "almacenero"[82]
na nan~gagpaparoo't parito at waláng maalamang gawín.
--N~guni't ¿masasabi pô ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung
anóng tao cayâ ang may arì n~g bahay?--ang tanóng n~g binatang
mapulá ang buhóc.--Aco'y hindî pa naipapakilala sa canyá[83].
--Ang sabihana'y umalís daw, acó ma'y hindi co pa siyá nakikita.

--¡Dito'y hindî cailan~ganang m~ga pagpapakilala!--ang isinabád ni Fr.
Dámaso,--Si Santiago'y isáng táong mabaít.
--Isang táong hindi nacátuclas n~g pólvorâ--ang idinugtong ni Laruja.
--¡Cayó pô namán, guinoong Laruja!--ang sinabi sa malambing na
pagsisi ni Doña Victorinang nag-aabanico.--¿Paano pô bang
matutuclasan pa n~g abang iyón ang pólvora, ay alinsunod sa sabi'y
natuclasan na ito n~g m~ga insíc na malaong panahón na?
[Larawan:.....Ang Doctor De Espadaña at ang canyang guinoong asawa
ang "Doctora" Doña Victorina ...--Imp. de M Fernández, Paz 447, Sta.
Cruz.]
--¿Nang m~ga insíc? ¿Nasisirà bâ ang isip ninyo?--ang sabi ni Fr.
Dámaso,--¡Tumahán n~gâ cayó! ¡Ang nacátuclas n~g paggawâ n~g
pólvora'y isang franciscano, isá sa aming samahan, Fr. Hindî co
maalaman Savalls, n~g siglong ... ¡icapitó!
--¡Isang franciscano! Marahil naguíng misionero sa China, ang párì
Savalls na iyan--ang itinutol n~g guinoong babae na hindî ipinatatalo
n~g gayongayon lamang ang canyang m~ga isipan.
--Marahil Schwartz[84] ang ibig pô ninyong sabihin, guinoong
babae--ang itinugón namán ni Fr. Sibyla, na hindî man lamang siya
tinítingnan.
--Hindî co maalaman; sinabi ni Fr. Dámasong Savalls: walâ acóng
guinawâ cung dî inulit co lamang ang canyang sinalitâ.
--¡Magalíng! Savalls ó Chevás, ¿eh anó n~gayon? ¡Hindî dahil sa isáng
letra ay siya'y maguiguing insíc!--ang mulíng sinaysay na nayáyamot
ang franciscano.