Dramatische werken | Page 8

schoot van den nacht breekt los de eerste dageraad!
* * * * *
Als de tijd voortging en een nieuwe zedelijke orde werd voorgevoeld, nam de macht en het vermogen van den kunstenaar toe, zijn schildering werd breeder en menschelijker. Want het was hem waarlijk niet te doen om een van de bijzondere vraagstukken die de aandacht van de wereld op 't oogenblik troffen. Neen, hij lette alleen op den mensch in de eeuwige verhoudingen van het natuurlijk leven.
Hij zag hem wel bezig met zijn zaken en zijn eerzucht, begeerig naar genot, naar geld, naar macht; maar in den grond kende hij hem alleen in zijn zuiver menschelijke betrekkingen. Man en vrouw kende hij den mensch, en hij schiep vrijheid om de vrouw, en hij wilde eerbied scheppen in den man voor de liefde van de vrouw. De samenleving--wat is ze hem anders en meer dan het samenzijn van man en vrouw in opofferenden arbeid voor het groote leven[27]?
Hoezeer was de dichter zich daarbij bewust van den afstand der werkelijkheid! Hij legde om die reden zijn voorstelling van het leven ook wel in een verleden tijd en won daarmee het recht om de lijnen van zijn teekening grooter te trekken. Eindelijk ging hij zich alleen nog geven in symbolische gedichten. Zoo rondt zich zijn bestaan af en uit het diepst van zijn wezen spreekt hij de woorden:
Lo where the eyelashes of night are raised Yet lowly over morning's pure grey eyes[28]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Een enkel voorbeeld geeft nog geen geldige aanwijzing van den koers dien het geslacht van 1828 moest opgaan,--het spreekt vanzelf. Er is meer noodig dan het geval van George Meredith om de ontwikkeling en opvolging te toonen van hun loopbaan. Laat mij daarom nog een naam noemen, bv. dien van Taine[29].
* * * * *
Ook Henri Taine werd in 1828 geboren. Hij is bij de reconstructie van Frankrijk na den oorlog van 1871 de satiricus in grooten stijl geweest, die met zij Origines de la France contemporaine aan de regeerders van den dag het tafereel heeft voorgehouden van de werking der Revolutie-hartstochten.
Tot waarschuwing?
Zoo was het niet bedoeld. Het boek stond op zijn eigen basis. Maar door het scherpe en nijdige van zijn voorstelling waarschuwde het wel degelijk tegen de vrijheid die de passies ontketent en de regeeringsbeginsels vernietigt, en legde het allen nadruk op het gewicht van de steunpilaren der samenleving, wier val niets dan verwarring geeft in den staat.
Dus was Taine een tegenvoeter van Meredith en Ibsen!
Laat dat zoo zijn, laat ons het voor 't oogenblik aannemen,--want de volledige beteekenis van Taine's werk, dat zijn waarde behoudt buiten den tijd, waarin het verscheen, kan men moeilijk in een paar woorden ontvouwen. De hoofdzaak is, dat het met zijn bijtende ernst, tegenover het oppervlakkig staatsbeleid van den dag, de elementen van het menschelijk samenleven wilde toonen in den grooten samenhang van het historisch leven. Daardoor is het aangesloten,--hoe verwijderd het ook moge schijnen--bij het werk van de anderen.
En de principes van Taine's geestelijken arbeid zijn dezelfde.
Men moet daarbij in 't oog houden, natuurlijk, dat hij minder een artist was en eerder een wetenschappelijk denker en literator. Maar dan vindt men ook bij hem wederom de trillende nervositeit tegelijk met het omvattend verstand. Zijn aandoeningen zijn intellectueel, zijn verbeelding gaat uit op de dingen van den geest, daarom is het echter niet de ijver van een geleerde die hem van zijn eerste jeugd af aanspoort om het gebied van letteren, geschiedenis, kunst, philosophie en zielsleven in bezit te nemen. Neen, er is een stem in zijn hart die hem drijft in de ruimte om zijn lust en zijn dorst naar kennis te verzadigen, en uit de diepste bron van zijn menschelijken aanleg rijst een behoefte aan overgaaf, een zucht naar vereeniging met de natuur[30]. Door zijn arbeid nadert hij haar, de Natuur.
Hij wil en hij doet meer; hij verlangt zichzelf te beproeven en te leeren kennen aan dien kring van kennis die voor hem de uiterlijke wereld voorstelt. Want ook hij gevoelt den afstand tusschen zichzelf, en wat buiten hem staat, en eveneens tusschen zijn eigenste zelf en zijn innerlijke wereld.
Die problemen grijpt hij aan als man van wetenschap in zijn groote werk de l'Intelligence, en tevens geeft hij hun een persoonlijke vorm in het boek dat men Taine's comedie der liefde en der samenleving zou kunnen noemen, en dat heet Vie et opinions de Thomas Graindorge.
Als wetenschappelijk onderzoeker gaat hij door tot de uiterste consequenties. Taine ziet in het heelal slechts een schakel van oorzaken en gevolgen; voor hem worden alle betrekkingen tusschen feiten--en er zijn niet anders dan feiten--volledig uitgedrukt door een wet. Hij is de strengst mogelijke determinist. Aan den anderen kant, op de vragen van