Dating Pilipinas | Page 6

kung sakaling may panauhin, ano pa nga tungkulin n~g aliping namamahay ang maglingkod sa pan~ginoon kailan ma't kakailanganin; nguni't natatangi sa ibang alipin dahil sa may sariling bahay at saka hindi naipagbibili. Wala ring namang bayad sa paglilingkod, at sa madaling sabi ay siyang mga tinatawag nating kasam��, bataan_, kampon, tao at ipa pa. Nakalilipat din naman ang aliping ito sa kalagayang timawa �� maharlika kung nagbabayad sa kanyang pangino��n ng katampatang halaga na ayon sa kaugalian.
Ang aliping sagigilir �� n~galon ay siyang tunay na alipin na ang iba'y sa tanang b��hay at sa akala ko'y tinatawag na sagigilir, dahil sa di nakal��layo sa gilid �� paligid ng panginoon. Ang pagkakapag��ng alipin ng mga ito ay dahil sa pagkukulang sa Dato �� pang-ulo, dahil sa pagdidigmaan, pakikipag-usap��n at gayon din sa pag-uutan~gan at ibp.
Ang mga alipin ito ay siyang pinakamalaking yaman n~g mga tagarito, dahil sa n��kakatulong silang malabis sa kanilang n~ga bukira't hanap-buhay, at ang mga ito'y na��pagbibili't n����pagpapalit ng isang panginoon sa ibang pan~ginoon, n~g isang bayan sa ibang bayan, ng isang lalawigan sa ibang lalawigan at n~g isang pulo sa ibang pulo. Gayon man, ani Argerzola (sabi ni Rizal), ay hindi lubhang hamak ang pamumuhay ng mga alipin it��, dahil sa kasalong kumakain sa dulang ng kanilang panginoon at hangang sa na��aring mag-asawa sa kabahay ng pan~ginoon, maliban na sa ilang masamang panginoon, na saa't saan ma'y di nawawala. Nguni't ayon sa salaysay ng ib�� (wika rin ni Rizal) ay lumubha ang kalagayan ng m~ga aliping ito nang masakop ng Espa?a ang mga tagarito hangang sa ang iba'y nangagpakamatay sa gutom at ang iba'y nangagpakamatay sa lason, at pinatay ng ibang in�� ang kanilang an��k sa pangangan��k (Basahin ang paaninaw ni Rizal sa dahong 295 n~g aklat ni Morga).
Ang mga an��k at inap�� n~g m~ga aliping it��, mag��ng namamahay_ at mag��ng sagigilir ay nagmamana ng kalagayan ng magulang, na siyang dating kaugalian sa halos lahat n~g lupaing malayo. At ang pagkaalipin nit��ng mga aliping namamahay at sag��gilir_ ay sari-sari, dahil sa mayroong bu? ang pagkaalipin, at mayroong k��kalahati at mayroon namang ikapat na bahagi lamang. Ang dahil n~g pagkakaganito ay mababasa sa pangkat ng kaugaliang pinanununtunan sa m~ga kapaslangan at sigalutan.
TALABABA:
[1] Ang ganitong ayos ng pagkakahiw��hiwalay ng p��munuan dito ay minagaling ni Rizal. Anya'y kung napasa kapangyarihan n~g isang katao lamang ang p��munuan dito nang panahong yaon at anomang bagay ay is��sanguni sa isang lugar, ay magiging mabig��t sa bay��n-bay��n, at sa akala ko rin, dahil sa nang panahong yaon ay wala pa ritong telefono, telegrama at m~ga kasangkapang nagagamit sa madaling pagsasang��nian.
[2] Ani Rizal, ay di malayong ang ganit��ng paglalakip ay malaon nang in��ugali rito, at sa katunayan (anya'y) ang pan~gulo rito sa Maynil�� ay pinakapangulong General, ng sult��n sa B��rneo; ayon sa patoto�� ng mga kasulatan noong siglo XII.
[3] Ani Rizal ay na��ayon sa kautus��n n~g katalagahan (naturaleza) ang pag-uugaling it�� ng m~ga dating pilipino, na higit kay sa mga tag�� Europa na nawawal��n n~g kamahalan ang babae kung nagsasawa sa mababa kay sa kanya, dahil sa isinasalalaki lamang ang kamahala't kababaan. Anya'y isang katunayan ito na ang mga babae nga rito'y pinagbibigyan na mula pa noong una.

=Ikalimang Pangkat.=
Dating Pananamit At kalinisan sa kataw��n ng mga tagarito
No��ng unang dako ang mga tagarito ay magkakaib�� ng pananamit; na an�� pa,t, sa Luz��n ay iba sa Bisaya'y iba at gayon din sa ibang dako.
Ang pagkak��ganit�� marahil ay sapagka't galing sa iba't ibang dako n~g Kamalayahan ang mga tagarito at inugali ng isa't isa ang pananamit sa kanikanyang bayang pinangalin~gan.
Dito sa Luz��n (sa ilang lalawigan marahil) ay nananamit ang m~ga lalaki ng kanyan (barong azul) na lagpas ng kaunti sa baywang, isinasara sa harap, walang liig at maikli ang mang��s; nguni't may nagsusuot din ng kulay itim. Ang sa mga maginoo'y kulay-pul�� at sa India pa nangagaling. Bukod dito'y nagbibigkis sa baywang n~g isang kumot na tul��y ibinabahag; ang hita'y litaw, ang m~ga paa'y walang su��t at ang ulo'y walang takip maliban sa isang makitid na panyo na mahigpit na itinali sa no�� at kim��t-kimutan na pinanganganlang potong �� putong. Ang putong na ito ay inii��kid n~g sari-saring paraan, na kung minsa'y wari turbante ng m~ga moro_ na walang bunete, at kung minsan nama'y nakapulupot na parang kub��ng n~g sumbrero. Ang nagm��matap��ng ay nagl��lawit, ng m~ga dulo ng pany��ng ito na pina��ab��t hangang sa batok. Sa kulay nang panyo ay napagkikilala ang pagkapuno, dahil sa siyang ginagamit na pinakasagisag sampu sa kanilang pakay at kataasan. Ang s��no mang hindi pa nakakapatay (marahil sa digm��), n~g isa man lamang, ay hindi tin��tulutang gumamit ng putong na pul�� at kaya't makagamit n~g ikid �� pugong na parang corona, ay kung nak��pat��y na n~g pit��. Ang pinakadagd��g na kasuutan ay isang mainam na nakukulayang kumot na isinasalabat sa balikat, saka ibinubuhol sa may ibaba n~g bisig, at ang k��yong dinaramit ay