Dating Pilipinas | Page 5

mga taga malayang nagsipamayan sa Borneo noong dakong 1400.

=Ikaapat na Pangkat.=
=Dating Pamamayan ng m~ga Tagarito=
Bago nagpuno ang m~ga taga Europa dito sa Kapuluang Pilipinas, ay may sarili ng paraa't ayos n~g pamumuno ang mga tagarito. Ang paraa't, ayos ng pamunuang ito ay di kagaya ng sa iba't ibang lupa��n na may isang dakilang puno �� pan~gulo na kinikilala, kundi sa bawa't pulo at lalawigan ay maraming pan~gulong may kanikanyang kampon at sakop na nayon-nayon at lipi-lipi,[1] anopa,t, kaparis din n~g pamunuan sa Espa?a bago nangagpaka-pan~gino��n doon ang mga Romano't Godo.
Ang bawa't pangkat ng pamahalaan ay tinatawag na isang balangay. Itong salitang balangay ay pan~galan ng sasakyang-dagat na di umano'y siyang nilulanan ng mga taga Malaya sa pagparito, (basahin ang pangkat na sasakyan) at ang dami ng mga taong sak��y sa bawa't isa nito ay tinatawag na isang balan~gay na dili iba't siyang n��tatag na isang pamahalaan. At sapagka't may malalaki't maliliit na sasaky��n ay nagkamalalaki't maliliit namang balan~gay �� p��mahalaan.
Ang bilang ng m~ga tao sa pinakamunting balangay ay limang p�� at sa pinakamalak�� ay um��abot n~g hangang pitong libo.
Ang ibang mga balangay ay magkakasund? at hangang sa naglalakip-lakip[2] upang kung salakayin ng mga kaaway ay huwag masupil; nguni't ang pagkak��lakip na ito ay sanhi ng pagkakasunduan at hindi ng pagsas��ilaliman ng isa't is��; ano pa nga't bawa't balangay ay may kanya ring sariling pan~gulo, liban na sa panahon ng digma na pumipili ng isang man~gungulo sa kanilang lahat.
Ang pangalan n~g pan~gulo sa bawa't balan~gay ay Dato_ na ang kahulug��n sa wikang Malaya (ani Dr. de Tavera) ay nuno �� lelong: ano pa n~ga't dito'y ating mapagninilay na ang ayos sa p��munuan ay isang pamumuno sa gulangan. Itong tawag na Dato na pangulo ay nan��natili pa hanga ngay��n sa Hol��'t Mindanaw. Ang pangulo namang nagpupuno sa samasamang balangay ay nagkakapamag��t n~g Laca �� Raja �� Ladya �� Radja. Mula n~g lumitaw ang mahomatismo_ (pananalig kay Mahoma) ay ginamit ang salitang sult��n. Di umano'y may nagp��pamagat, din n~g Hari na siyang dating kapangalan��n sa mga dakilang pinuno sa India, at ang kahulugan sa sanskrito, ani Dr. de Tavera ay Brahma, araw, Vishnu.
Ang pamumuno ng pangulo ay paratihan �� sa tan��ng buhay. At ang pagkapuno't pagkam��ginoo ay minamana n~g an��k at kung sakaling wala, ay m~ga kapatid �� kamag-anak na malapit ang humahalili. Ang tungkulin ng mga ito ay pagpunuan ang kan��kanyang sakop at kampon at tuloy lingapin ang kanikanilang usap��n at kailangan; at ang sabihin nam��n ng m~ga ito ay iginagalang at ginaganap n~g kanikanyang sakop na mga tao. Iginagalang din ang mga kamag-anak at inap�� n~g mga puno, na kung baga ma't hindi nakapagmana n~g pagkapuno ay pawang ibinibilang nam��ng taong-mahal at ipinakatatangi sa mga taong karaniwan. Kung paano, ang kamahala't pagkamaginoo ng mga lalaki ay gayon din ang sa m~ga babae[3].
Sa mga balan~gay na nabangit ay may tatlong kalagayan ng tao: Una'y ang mga mahal na pinamamagatang Maginoo �� Ginoo_; ikalawa'y ang mga nakaririwasa na pinamamagatang timawa_ (�� payapa) at an��ng ibang mga mananalaysay ay maharlika_; ang pamagat, na sa wikang Malayo ani Dr. Tavera ay laya ang ibig sabihin; at ikatlo'y ang m~ga alipin na sa Bisaya'y oripun.
Ani Col��n, ang mga lalaking may mahal na uri �� m~ga maginoo_ ay nagpapamagat din ng Gat �� Lakan, gaya n~g Gat Maitan, Lak��n Dula at iba pa at sa m~ga babae nama'y Dayang gaya n~g Dayang Mati_. Anang iba'y naging karaniwang kasambitan din ang ating kinauugalian pa hangang ngayong mama (amain) �� mang sa mga lalaki at ang ale sa m~ga babae.
Sumusunod sa uring ito ang mga timawa (payapa) �� maharlika_ (laya). Ang mga ito'y tangi sa ibang uri na walang sinasailaliman libang sa kanilang Dato �� pangulo. Hindi rin nan~gagsisibayad ng buwis at ang paglilingkod na ginagawa ng mga ito ay ang tungkol lamang sa naayon sa ugali. Itong ugaling tungkulin nila, ay ang sumunod sa utos ng pan~gulo �� puno sa panahon ng digma: kaya't ang mga ito ang siyang nan~gagsisibuo n~g kawal �� hukbo n~g balangay at sa ganito'y may pamagat na kabalan~gay. Bukod dito ay tungkulin din nila ang tumulong sa pan~gulo �� Dato kung panahong nagbubukid �� umaani at gayon din sa pagtatayo n~g bahay, sa pag-gaod sa sasakyan niya kung sakaling naglalayag nguni't sila'y pawang pakain sa loob ng boong panahong kanilang ipinaglilingkod.
Ang sumusunod sa nangabangit ay ang m~ga alipin_, na sa Bisaya'y oripun, at mga ito'y may dalawang kalagayan ng pagka-alipin: ang aliping namamahay at ang aliping sagigilir; itong hul�� sa Bisaya'y tinatawag na n~galon.
Ang aliping namamahay ay pinagbibigyan pakundan~gan. Ito'y may bahay na sarili; kaya't may pamagat na namamahay, at sa panahong kinakailangan lamang naglilinkod sa panginoon, at ang paglilingkod na ito ay sa pagbubukid at pag-aani ng kanyang panginoon, at gayon din sa sasakyan kung sakaling naglalayag. Kailan~gan din tumulong sa pagpapagawa ng bahay n~g panginoon at tuloy naglilingkod sa bahay nito