Caesars Commentaries in Latin (books 1 to 4) | Page 7

suas copias in proximum collem
subducit, aciem instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare ne
proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium castra visae
essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret, monte
occupato nostros expectabat proelioque abstinebat. Multo denique die
per exploratores Caesar cognovit et montem a suis teneri et Helvetios
castra, movisse et Considium timore perterritum quod non vidisset pro
viso sibi renuntiavisse. Eo die quo consuerat intervallo hostes sequitur
et milia passuum tria ab eorum castris castra ponit.
Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat, cum exercitui
frumentum metiri oporteret, et quod a Bibracte, oppido Haeduorum
longe maximo et copiosissimo, non amplius milibus passuum XVIII
aberat, rei frumentariae prospiciendum existimavit; iter ab
Helvetiis avertit ac Bibracte ire contendit. Ea res per fugitivos L.
Aemilii, decurionis equitum Gallorum, hostibus nuntiatur. Helvetii, seu
quod timore perterritos Romanos discedere a se existimarent, eo magis

quod pridie superioribus locis occupatis proelium non commisissent,
sive eo quod re frumentaria intercludi posse confiderent, commutato
consilio atque itinere converso nostros a novissimo agmine insequi ac
lacessere coeperunt.
Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proximum collem
subduxit equitatumque, qui sustineret hostium petum, misit. Ipse
interim in colle medio triplicem aciem instruxit legionum quattuor
veteranarum; in summo iugo duas legiones quas in Gallia citeriore
proxime conscripserat et omnia auxilia conlocavit, ita ut supra se totum
montem hominibus compleret; impedimenta sarcinasque in unum
locum conterri et eum ab iis qui in superiore acie constiterant muniri
iussit. Helvetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta in unum
locum contulerunt; ipsi concertissima acie, reiecto nostro equitatu,
phalange facta sub primam nostram aciem successerunt.
Caesar primum suo, deinde omnium ex conspectu remotis equis, ut
aequato omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos proelium
commisit. Milites loco superiore pilis missis facile hostium phalangem
perfregerunt. Ea disiecta gladiis destrictis in eos impetum fecerunt.
Gallis magno ad pugnam erat impedimento quod pluribus eorum scutis
uno ictu pilorum transfixis et conligatis, cum ferrum se inflexisset,
neque evellere neque sinistra impedita satis commode pugnare poterant,
multi ut diu iactato bracchio praeoptarent scutum manu emittere et
nudo corpore pugnare. Tandem vulneribus defessi et pedem referre et,
quod mons suberit circiter mille passuum , eo se recipere
coeperunt. Capto monte et succedentibus nostris, Boi et Tulingi, qui
hominum milibus circiter XV agmen hostium claudebant et novissimis
praesidio erant, ex itinere nostros latere aperto adgressi
circumvenire, et id conspicati Helvetii, qui in montem sese receperant,
rursus instare et proelium redintegrare coeperunt. Romani [conversa]
signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies, ut victis ac submotis
resisteret, tertia, ut venientes sustineret.
Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius cum
sustinere nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant, in
montem receperunt, alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt.
Nam hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit,
aversum hostem videre nemo potuit. Ad multam noctem etiam ad
impedimenta pugnatum est, propterea quod pro vallo carros obiecerunt

et e loco superiore in nostros venientes tela coiciebant et non nulli inter
carros rotasque mataras ac tragulas subiciebant nostrosque vulnerabant.
Diu cum esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi
Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est. Ex eo proelio circiter
hominum milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt
[nullam partem noctis itinere intermisso]; in fines Lingonum die quarto
pervenerunt, cum et propter vulnera militum et propter sepulturam
occisorum nostri [triduum morati] eos sequi non potuissent. Caesar ad
Lingonas litteras nuntiosque misit, ne eos frumento neve alia re
iuvarent: qui si iuvissent, se eodem loco quo Helvetios habiturum. Ipse
triduo intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit.
Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione ad eum
miserunt. Qui cum eum in itinere convenissent seque ad pedes
proiecissent suppliciterque locuti flentes pacem petissent, atque eos in
eo loco quo tum essent suum adventum expectare iussisset, paruerunt.
Eo postquam Caesar pervenit, obsides, arma, servos qui ad eos
perfugissent, poposcit.
Dum ea conquiruntur et conferuntur, [nocte intermissa] circiter
hominum milia VI eius pagi qui Verbigenus appellatur, sive timore
perterriti, ne armis traditis supplicio adficerentur, sive spe salutis
inducti, quod in tanta multitudine dediticiorum suam fugam aut
occultari aut omnino ignorari posse existimarent, prima nocte e castris
Helvetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt.
Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant his uti conquirerent et
reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperavit; reductos in hostium
numero habuit; reliquos omnes obsidibus, armis, perfugis traditis in
deditionem accepit. Helvetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos, unde
erant profecti, reverti iussit, et, quod omnibus frugibus amissis domi
nihil erat quo famem tolerarent, Allobrogibus imperavit ut iis frumenti
copiam facerent; ipsos oppida vicosque, quos incenderant, restituere
iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod noluit eum locum unde Helvetii
discesserant vacare, ne propter bonitatem agrorum Germani, qui trans
Rhenum incolunt, suis finibus in Helvetiorum fines transirent et
finitimi Galliae