Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal | Page 6

pagca ipinagwawasacan ang mga
halamanan, ang mga bayan at ang m~ga ciudad ng poot at
pagtataniman; pagcacágayo'y sa canyáng cahihiyan ay pinupunit ang
balabal at itinatapon ang cetro at nagdaramit ng maitim na lucsâ sa
canyáng mga anác na namatáy.
Pacasintahín n~ga natin siyá magpacailán man, anó man ang ating
cahinatnan, at howag tayong humangad ng ibang bagay cung dî ang
canyang icágagaling. Cung magcagayo'y macatutupad tayo n~g
alinsunod sa tacdâ ng Dios na dapat na cauculan ng sangcataohan, na
dî ibá cung dî ang cahusayan at capayapaan ng lahát n~g canyáng mga
kinapál.
¡Cayóng páwang nawalán na n~g mithîin ang calolowa; cayóng
nangasugatan sa púso't isa-isang nakita ninyóng nanglagas ang mga
pag-asang caaliw-aliw, at cawangis n~g mga cahoy cung panahong
tagguináw, ngayóng salát cayó sa bulaclác at gayón din sa mga dáhon,
at bagá man nais ninyó ang umibig, n~guni't walâ, cayóng másumpong
na sa inyo'y carápatdápat; nariyan ang tinubuang lúpà! ¡Siya'y inyóng
sintahín!
Siya'y inyóng sintahín, ¡oh, siyá ngâ! datapwa't hindî na cawangis sa
pagsintá sa tinubuang lúpà ng unang panahóng gumáganap n~g mga
mababangís na pagbabanál, na ipinagbabawal at minámasama ng
tunay at dalisay na magandáng caugalian at n~g inang Naturaleza[20];
na howag ipagmagalíng ang malíng sigábo ng budhî, n~g pagwawasác
at ng calupitán; hindî, "lálong caayaáyang pagbubucáng liway-wáy ang
sumisilang sa abót ng tanáw", masasanghayâ at mga payapang ilaw, na

súgò ng buhay at capayapaan; sa cawacasa'y ang liwayway na tunay
ng cacristianuhan, tagapagbalitang pangunahin ng maliligaya at
panátag na mga áraw. Catungculan nga natin ang manuntón sa
mahirap lacaran, nguni't tahimic at mapagbigay pakinabang sa landas
ng Dunong na patun~go sa "Pagcasulong" at mulà riya'y "sa
pagcacaisang mithî at hinihingî ni Jesucristo sa gabí ng canyang
pagcacasákit."
"Gumawa ng sariling bayan ng sariling bayan cahi't gaano man ang
maguing cahalagahan ang siyang lalong masilacbóng nais ni Rizal,
n~gunit carapatdapat na sariling bayan...."
At siyang catotohanan ayon sa canyang, m~ga guinawâ.
Hindî nag tagal si "Rizal" sa Barcelona. Sumasa Madrid na siya n~g
unang araw ng Octubre n~g sinabi ng taóng 1882. Sabay niyáng
pinag-aralan ang Medicina at saca ang Filosofía at Letras.
Natapos ang pag-aaral niya ng panggagamot at nagtamó siya ng
títulong Licenciado sa Medicina ng ica 21 n~g Junio n~g 1884, at ng
19 ng Junio n~g 1885, araw n~g capanganacan sa canya ay canyang
tinamó namán ang títulong pagca Licenciado sa Filosofía at Letras at
gayon din ang pagca Doctor sa Medicina. Natutuhan ni Rizal ang m~ga
wicang sumusunod: tagalog, castílà, latin, francés, italiano, inglés,
alemán, ruso, japonés, holandés, griego, hebreo, àrabe, sanskrito,
portugués, catalán, sueco at insíc.
Samantalang nag-aaral si Rizal ay pinagmámasid naman niya ang
caugalian at anyô ng mga castílà. Nangaling si Rizal sa isáng bayang
linúluklucan ng pagbabanalbanalan, n~g dî wastóng mga
pananampalataya, ng m~ga paggugol ng salapî upang yumaman at
macagumon sa lugód at layaw ang m~ga walang ibang gawâ cung dî
ang mangdayà sa mga hangal ...; galing si Rizal sa isang bayang sa
calolwa't catawan ay may walang hangang capangyarihan ang m~ga
fraile, militar, empleado at castílà. Sa Madrid ay nakita niyáng hindî
gayón: linílibac ng m~ga librepensador[21] at n~g m~ga aleo[22] ng
boong calayàan ang canilang religióng católica apostólica romana at
ang canilang iglesia católica-apostólica romana; námasid niyáng maliit

na totoo ang capanyarihan doon n~g Gobierno; hindî niya napanood
ang acala niyang mangyayáring pagtatálotalo ng m~ga "liberal"[23] at
ng mga "clerical"[24]; bagcos pa nga niyang nákitang madalás na
naglalámbal at nagcacáisa ang mga "republicano"[25] at ang mga
"carlista"[26] upang canilang masunduan ang anó mang ninanais.
Nagdamdam si Rizal ng malaking sacláp n~g loob ng canyang
pagsumaguin ang walang hadlang na anó mang pagtatamasa ng mga
calayàan sa España, at ang capanyarihang calakilakihan ng mga fraile
sa Filipinas, na siyang bumíbigti sa lahing cáymangui. Pinagpilitan
niyang makilala ang anyô ng mga iba't ibang "partido político"[27] sa
España at napag-unawa niyang hindî carapatdapat purihin ang m~ga
europeo tungcól sa bagay na ito. Nakita niyang ang bawa't partido, ang
lahat ng partido ay may magaganda at cainam-inamang mga
palatuntunan; datapwa't nahiwatigan niyáng baga man may
mangisan~gisang nagpapagal sa udyok ng lalong wagás at dalisay na
hangád, nguni't hálos ang lahat ay walang pinagsisicapan cung dî ang
saríling cagalingan. Samantalang hindî pa nangapapahalál sa matataas
na catungculang minimithî, totoong sinusuyò ang m~ga táong
manghahalál, at sa canila'y ipinangangacò ang lubhang maraming
bagay, at cung macamtan na ang han~gád ay hindî guinaganap ang
pangacò at linilimot na tikís ang mga naghalal sa canila. Marami sa
m~ga manghahalal na ibinibigay ang caniláng voto, hindi sa táong
tunay na may carapatán, cung dî sa nakiusap sa canila n~g hindî nilá
mahiyáng canilang pinapanginoon; na hindî ang tunay na may mga
nagawang cagalingan ng isang táo sa bayan ang canilang tinitingnan,
cung dî cung ang taong iya'y mainam magsasalitâ, marikít
magtalumpatì, magalíng sumúyo ó nacagaganting pálà n~g salapî ó iba
pang pagbibiyayâ; na ang