Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal | Page 6

ng ibang bagay cung d? ang canyang ic��gagaling. Cung magcagayo'y macatutupad tayo n~g alinsunod sa tacda ng Dios na dapat na cauculan ng sangcataohan, na d? ib�� cung d? ang cahusayan at capayapaan ng lah��t n~g cany��ng mga kinap��l.
?Cay��ng p��wang nawal��n na n~g mith?in ang calolowa; cay��ng nangasugatan sa p��so't isa-isang nakita niny��ng nanglagas ang mga pag-asang caaliw-aliw, at cawangis n~g mga cahoy cung panahong tagguin��w, ngay��ng sal��t cay�� sa bulacl��c at gay��n din sa mga d��hon, at bag�� man nais niny�� ang umibig, n~guni't wala, cay��ng m��sumpong na sa inyo'y car��patd��pat; nariyan ang tinubuang l��p��! ?Siya'y iny��ng sintah��n!
Siya'y iny��ng sintah��n, ?oh, siy�� nga! datapwa't hind? na cawangis sa pagsint�� sa tinubuang l��p�� ng unang panah��ng gum��ganap n~g mga mababang��s na pagbaban��l, na ipinagbabawal at min��masama ng tunay at dalisay na magand��ng caugalian at n~g inang Naturaleza[20]; na howag ipagmagal��ng ang mal��ng sig��bo ng budh?, n~g pagwawas��c at ng calupit��n; hind?, "l��long caaya��yang pagbubuc��ng liway-w��y ang sumisilang sa ab��t ng tan��w", masasanghaya at mga payapang ilaw, na s��g�� ng buhay at capayapaan; sa cawacasa'y ang liwayway na tunay ng cacristianuhan, tagapagbalitang pangunahin ng maliligaya at pan��tag na mga ��raw. Catungculan nga natin ang manunt��n sa mahirap lacaran, nguni't tahimic at mapagbigay pakinabang sa landas ng Dunong na patun~go sa "Pagcasulong" at mul�� riya'y "sa pagcacaisang mith? at hinihing? ni Jesucristo sa gab�� ng canyang pagcacas��kit."
"Gumawa ng sariling bayan ng sariling bayan cahi't gaano man ang maguing cahalagahan ang siyang lalong masilacb��ng nais ni Rizal, n~gunit carapatdapat na sariling bayan...."
At siyang catotohanan ayon sa canyang, m~ga guinawa.
Hind? nag tagal si "Rizal" sa Barcelona. Sumasa Madrid na siya n~g unang araw ng Octubre n~g sinabi ng ta��ng 1882. Sabay niy��ng pinag-aralan ang Medicina at saca ang Filosof��a at Letras.
Natapos ang pag-aaral niya ng panggagamot at nagtam�� siya ng t��tulong Licenciado sa Medicina ng ica 21 n~g Junio n~g 1884, at ng 19 ng Junio n~g 1885, araw n~g capanganacan sa canya ay canyang tinam�� nam��n ang t��tulong pagca Licenciado sa Filosof��a at Letras at gayon din ang pagca Doctor sa Medicina. Natutuhan ni Rizal ang m~ga wicang sumusunod: tagalog, cast��l��, latin, franc��s, italiano, ingl��s, alem��n, ruso, japon��s, holand��s, griego, hebreo, ��rabe, sanskrito, portugu��s, catal��n, sueco at ins��c.
Samantalang nag-aaral si Rizal ay pinagm��masid naman niya ang caugalian at any? ng mga cast��l��. Nangaling si Rizal sa is��ng bayang lin��luklucan ng pagbabanalbanalan, n~g d? wast��ng mga pananampalataya, ng m~ga paggugol ng salap? upang yumaman at macagumon sa lug��d at layaw ang m~ga walang ibang gawa cung d? ang mangday�� sa mga hangal ...; galing si Rizal sa isang bayang sa calolwa't catawan ay may walang hangang capangyarihan ang m~ga fraile, militar, empleado at cast��l��. Sa Madrid ay nakita niy��ng hind? gay��n: lin��libac ng m~ga librepensador[21] at n~g m~ga aleo[22] ng boong calay��an ang canilang religi��ng cat��lica apost��lica romana at ang canilang iglesia cat��lica-apost��lica romana; n��masid niy��ng maliit na totoo ang capanyarihan doon n~g Gobierno; hind? niya napanood ang acala niyang mangyay��ring pagtat��lotalo ng m~ga "liberal"[23] at ng mga "clerical"[24]; bagcos pa nga niyang n��kitang madal��s na naglal��mbal at nagcac��isa ang mga "republicano"[25] at ang mga "carlista"[26] upang canilang masunduan ang an�� mang ninanais. Nagdamdam si Rizal ng malaking sacl��p n~g loob ng canyang pagsumaguin ang walang hadlang na an�� mang pagtatamasa ng mga calay��an sa Espa?a, at ang capanyarihang calakilakihan ng mga fraile sa Filipinas, na siyang bum��bigti sa lahing c��ymangui. Pinagpilitan niyang makilala ang any? ng mga iba't ibang "partido pol��tico"[27] sa Espa?a at napag-unawa niyang hind? carapatdapat purihin ang m~ga europeo tungc��l sa bagay na ito. Nakita niyang ang bawa't partido, ang lahat ng partido ay may magaganda at cainam-inamang mga palatuntunan; datapwa't nahiwatigan niy��ng baga man may mangisan~gisang nagpapagal sa udyok ng lalong wag��s at dalisay na hang��d, nguni't h��los ang lahat ay walang pinagsisicapan cung d? ang sar��ling cagalingan. Samantalang hind? pa nangapapahal��l sa matataas na catungculang minimith?, totoong sinusuy�� ang m~ga t��ong manghahal��l, at sa canila'y ipinangangac�� ang lubhang maraming bagay, at cung macamtan na ang han~g��d ay hind? guinaganap ang pangac�� at linilimot na tik��s ang mga naghalal sa canila. Marami sa m~ga manghahalal na ibinibigay ang canil��ng voto, hindi sa t��ong tunay na may carapat��n, cung d? sa nakiusap sa canila n~g hind? nil�� mahiy��ng canilang pinapanginoon; na hind? ang tunay na may mga nagawang cagalingan ng isang t��o sa bayan ang canilang tinitingnan, cung d? cung ang taong iya'y mainam magsasalita, marik��t magtalumpat��, magal��ng sum��yo �� nacagaganting p��l�� n~g salap? �� iba pang pagbibiyaya; na ang siyam na po't siyam sa sandaang europeo'y naniniwal�� sa mga sinasabi sa canil�� n~g mga pamahayagan, na hind? man lamang sinisiyasat cung yao'y totoo �� hind?, cung na sa catwiran �� wala sa catowiran; sa is��ng salita: nakita niy��ng cawangis din ng mga t��ong b��yan dito ang mga t��ong b��yan do��n.
Walang an�� mang inilathal�� si Rizal na an�� mang casulatan,