Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal | Page 5

l��p��:--"Naroroon [ang sabi ni Rizal] ang mga unang gunitaing nangyari ng panahong camusmusan, masay��ng hadang[16] kilal�� lamang n~g cabataan sapagca't doo'y natutulog ang boong isang panahong nacaraan na [_ang bayang may casarinlan] at na-aaninagnagan ang panah��ng d��rating [ang catubusan ng lahi sa pamamag-itan n~g pag-aaral]; sapagca't sa cany��ng m~ga cagub��tan at sa cany��ng m~ga damuh��n, sa bawa't c��hoy, sa bawa't bulaclac, namamasd��n niny��ng na��ukit ang alaala sa al��n man t��ong iny��ng guiniguiliw, na gaya rin ng cany��ng hinin~g�� sa hanging may taglay na bang��, na gaya n~g cany��ng awit sa lagasl��s n~g mga batis, na gaya ng cany��ng n~git? sa bahaghari n~g lan~git �� n~g canyang mga bunt��ng-hining�� sa hind? mapagw��ring da��ng n~g hangin sa gab�� ..."--Ang ganit��ng m~ga pananalita'y talagang cay Rizal; il��la sa macahulug��n, sa may tinutucoy ang mga pananalit��ng may h��mig ng hiw��g��, ito nga ang any? ng cany��ng pagsulat, ang cany��ng caugalian, at halos wal��ng makikitang bagay na prosa[17] �� tula na cany��ng kinatha na hind? it�� ang n��mamasid; na ang bawa't may ��sip, cahi't caraniwan l��mang ang t��las ay ag��d mapagwaw��r�� sa m~ga s��lat ni Rizal, ang mga caisip��n sa pamamayang naghahar�� sa budh? ng lubhang mairugu��ng ya��n sa kinaguisnang l��p��--"?Hind? nac��catcat cail��n man (an�� Rizal) ang pagsint�� sa kinamulatang l��p��, pagca ang pagsint��ng ito'y nacapasoc sa pus��: sapagca't talagang tagl��y na niy�� ang tat��c ng Langit na siy��ng ikinapaguiguing wal��ng catapus��n at pagcawal��ng pagcas��r��."--At isinunod pagdaca ang ganit��ng m~ga sabi, na anaki ibig niyang palacs��n ang loob at itaimt��m sa p��s�� ng mga t��ong pinagtatalagh��n n~g casulatang iy��n ang pag-��big sa kinamulatang l��p��:--"Cail��n ma'y casabih��ng ang pagsinta ang siy��ng lalong macapangyarihang nag-uudyoc ng mga cagagawang lalong dakil��; cung gayo'y talastas��ng sa lah��t ng mga pagsinta, ang sa kinaguisnang bayan ang siyang nagbunga n~g mga gaw��ng lalong malalak��, lalong m~ga bayani at lalong wal��ng cas��ng dalisay. Basahin niny�� ang Historia" ... Pagcatapos na maisaysay sa il��ng pangc��t na totoong mata��s at macatwiran ang pananalita, upang patotohanang sa buhay na ito'y pawang madal��ng lum��pas ang lah��t: sinabi naman niy��, ang nangyayari pag laganap ng sig��w na ?ang kinamulatang lupa'y sumasapanganib! ang sarisaring pagpapacahirap at paghahayin n~g buhay na kinacailangang gaw��n.... Datapwa't ?hindi cailan~gan! ?Ipinagsangal��ng ang nagbig��y b��hay; ?guman��p n~g isang catungculan! Si Codro �� si Le��nidas,[18], ang cahi't sino man, ?ang kinaguisnang baya'y matututong sa cany��'y mag-alaala!_
"At parang naguguniguni na niya ang sa kanya'y mangyayari, isinulat ni Rizal ang ganito: "Magh��yin ang ib�� ng cany��ng cabat��an; ibinigay nam��n ng ib�� sa sariling bayan ang m~ga ningning ng canyang mataas na pag-i��sip at ang ib�� nam��'y nagb��hos ng cany��ng dugo; namat��y ang lah��t at nagpamana sa kinaguisnang bayan n~g lubh��ng malak��ng cayamanan: ang calayaan at ang caran~galan. ?At an�� naman ang guinawa sa canil�� ng tinubuang l��p��? Tinatangisan sil�� at inihaharap n~g boong calakh��n n~g loob sa sangcataohan; sa panah��ng sasapit at sa cany��ng mga an��c, upang mapagcunang uliran_".--Si Rizal ay isang manunulat na sa any��'y hind? tumutucoy, n~guni't cung wawar?ing magal��ng ay lubh��ng mapagpatungcol n~g sin��salita; at cung ilalim pa ang pagsisiyasat sa lahat ng cany��ng mga sinulat, hind? lamang n��aaninag ang canyang tan~ging budh?, cung d? hinuhul��an nam��n niy�� ang cany��ng g��gawin at ang sa cany��'y mangyayari. At para manding tagl��y niy�� ang isang catungculang sa cany��'y ipinagcatiwal�� n~g Dios upang ganap��n sa ibabaw n~g l��pa, cay��'t pagca tigu��b ang calolowa niya n~g caisip��n ni Tolstoi ay nang-aakit siya sa capayap��an, at cung nag-aalab naman sa cany�� ang m~ga mith?in ni Napole��n ay iniuudy��c nam��n niy�� sa cany��ng m~ga cababayan ang pakikibaca, at win��wacas��n n~g ganit��ng pananalita:
"?Oh kinaguisnang l��p��!... Mula cay Jesucristong pusp��s n~g ganap na pagsint��, na naparito sa mundo sa icagagaling n~g sangcataohan, at nagpacamatay dahil sa sangcataohang iyan, sa pan~galan ng cautusan ng cany��ng tinubuang bayan, magpahangang sa l��long m~ga hind? kilal��ng nangamat��y dahil sa m~ga revoluci��n[19] n~g mga panahong ito, ga��no carami, ?ay! ang m~ga nagcahirap at namatay sa iyong pangalang kinamc��m n~g m~ga ib��! ?Gaano carami ang ipinah��mac "ng pagtatan��m ng galit", n~g casakim��n �� n~g cahan~galan, na n~g nalalagot na ang hininga'y hinandug��n ca ng pagpupuri at sa iyo'y minithi ang lah��t ng bagay na cagandahang palad.
Magand�� at dak��l�� nga ang tinubuang l��p��, pagca ang cany��ng mga an��c sa sigaw n~g pagbabaca ay nangagdudumali sa pagsasanggalang, sa dating lupain ng canil��ng magugulang; mabangis at pal��l�� pagca mul�� sa carurucan ng cany��ng trono'y napapanood na tumatacas ang tagaibang l��pa sa udy��c n~g malak��ng t��cot sa pagcakita sa bay��ning hucb�� ng cany��ng m~ga an��c, nguni't pagca nagpapatayan_ ang cany��ng mga an��c, palibhasa'y nangagcacabahabahagui sa nagcacalab��nlab��ng mga pulut��ng; pagca ipinagwawasacan ang mga halamanan, ang mga bayan at ang m~ga ciudad ng poot at pagtataniman; pagcac��gayo'y sa cany��ng cahihiyan ay pinupunit ang balabal at itinatapon ang cetro at nagdaramit ng maitim na lucsa sa cany��ng mga an��c na namat��y.
Pacasintah��n n~ga natin siy�� magpacail��n man, an�� man ang ating cahinatnan, at howag tayong humangad