Noli Me Tangere | Page 2

rin namán
ang iyong m~ga caculan~gán at m~ga carupucán n~g púsò.
Ang Cumatha.
Europa, 1886.
TALABABA:
[1] A mi pátria, ang sabi sa "original" na wicang castilà. Ang sabing
"pátria" ay waláng catumbas sa wícà natin cung dî: ang tinubuang lupà,
ang tinubuan bayan, ang kinaguisnang bayan, ang kinamulatang bayan,
at iba pa. N~guni't ang sinasabing bayan ò lupà rito'y saclaw ang boong
Sangcapuluang Filipinas, hindî ang lupang Naic ó bayang Malabon ó
lalawigang Tayabas, cung di ang capisanan n~g lahat n~g bayan, n~g
lahat n~g lalawigan sa boong Sangcapuluang ito, casama ang m~ga
bundóc, gubat, ilog, dagat at iba pa.--P.H.P.
[2] "Casaysayan n~g ano mang nangyayari." Ipinan~gun~gusap na
"istoria"; sa pagka't sa wicang castila'y hindî isinasama ang h sa
pagbasa--P.H.P.
[3] Ang cáncer ay masamáng "bùcol" ó bagâ, na hindî maisatagalog na
"bagâ" ó búcol, sa pagca't ibang iba sa m~ga sakit na itó. Caraniwang
napagagaling ang "bagâ" ó búcol, datapowa't ang "cáncer" ay hindî.
Bawa't dapuan n~g "cáncer" ay namamatay. Wala pang lunas na
natatagpuan ang m~ga pantás na manggagamot upang mapagalíng ang
"cáncer", na cung pamagatá'y "carcinoma." May nagsasabing
napagagaling ang "carcinoma" sa pamamag-itan n~g paglapláp sa búcol,

cung panahóng bagong litáw, na walang ano mang itítira, datapuwa't
palibhasa'y hindî nararamdaman n~g may sakít n~g carcinoma na siya'y
mayroon nito, cung dî cung malubha na, iyan ang cadahilana't walâ n~g
magawâ ang m~ga cirujano. Ang caraniwang dinadapuan n~g cáncer,
carcinoma, ay ang m~ga taong bayan at hindi ang taga bukid; at lalong
madalas sa babae cay sa lalakí. Sa suso ó sa bahay-bata madalás
dumápò cung sa babae. Ang sakít na "cancer" ay tinatawag na "Noli me
tangere," na ang cahuluga'y "Howag acong salan~gín nino man;"
sapagca't cung laplapin at hindi macuhang maalís na lahat at may
matirang cahi't gagahanip man lamang ay nananag-ulî at lalong
lumalacas ang paglaganap, tulad sa inuulbusang halaman, damó ó
cahoy na lalong lumálacas ang paglagô, at pagcacagayo'y lalong
nadadalî ang pagcamatay n~g may sakit.--P.H.P.
[4] Tinatawag na civilización ang caliwanagan n~g isip dahîl sa
pag-aaral n~g m~ga bago't bagong dunong. Nagpasimula ang tinatawag
na "civilización moderna," ó bagong civilización, n~g icalabinglimang
siglo, at nacatulong na totoo na bagay na ito ang pagcátuclas n~g
limbagan.--P.H.P.

=NOLI ME TANGERE=
=I.=
=ISANG PAGCACAPISAN.=
Nag-anyaya n~g pagpapacain nang isáng hapunan, n~g magtátapos ang
Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala n~g
bayan sa pamagát na Capitang Tiago, anyayang bagá man niyón
lamang hapong iyón canyang inihayág, laban sa dati niyang caugalìan,
gayón ma'y siyang dahil na n~g lahát n~g m~ga usap-usapan sa
Binundóc, sa iba't ibang m~ga nayon at hanggang sa loob n~g Maynílà.
N~g panahóng yao'y lumalagay si Capitang Tiagong isáng lalaking
siyang lalong maguilas, at talastas n~g ang canyang bahay at ang
canyang kinamulatang bayan ay hindî nagsásara n~g pintô canino man,
liban na lamang sa m~ga calacal ó sa anó mang isip na bago ó

pan~gahás.
Cawan~gis n~g kisláp n~g lintíc ang cadalîan n~g pagcalaganap n~g
balítà sa daigdigan n~g m~ga dápò, m~ga lan~gaw ó m~ga "colado"[5],
na kinapal n~g Dios sa canyang waláng hanggang cabaitan, at canyang
pinararami n~g boong pag-irog sa Maynílà. Nan~gagsihanap ang ibá
nang "betún" sa caniláng zapatos, m~ga botón at corbata naman ang ibá,
n~guni't siláng lahát ay nan~gag iisip cung paano cayâ ang mabuting
paraang bating lalong waláng cakimìang gagawin sa may bahay, upang
papaniwalàin ang macacakitang sila'y malalaon n~g caibigan, ó cung
magcatao'y humin~gí pang tawad na hindî nacadalóng maaga.
Guinawâ ang anyaya sa paghapong itó sa isáng bahay sa daang
Anloague, at yamang hindî namin natatandâan ang canyang bilang
(número), aming sásaysayin ang canyang anyô upang makilala
n~gayón, sacali't hindî pa iguiniguibá n~g m~ga lindól. Hindî camí
naniniwalang ipinaguibâ ang bahay na iyon n~g may-arì, sa pagca't sa
ganitong gawa'y ang namamahala'y ang Dios ó ang Naturaleza[6], na
tumanggap din sa ating Gobierno n~g pakikipagcayarì upang gawín
ang maraming bagay.--Ang bahay na iyo'y may calakhan din, tulad sa
maraming nakikita sa m~ga lupaíng itó; natatayô sa pampang n~g ilog
na san~gá n~g ilog Pasig, na cung tawaguin n~g iba'y "ría" (ilat) n~g
Binundóc, at gumáganap, na gaya rin n~g lahát n~g ilog sa Maynílà,
n~g maraming capacan-ang pagcapaliguan, agusán n~g dumí, labahan,
pinan~gin~gisdâan, daanan n~g bangcang nagdádala n~g sarisaring
bagay, at cung magcabihirà pa'y cucunán n~g tubig na inumín, cung
minamagalíng n~g tagaiguib na insíc[7]. Dapat halataíng sa lubháng
kinakailan~gang gamit na itó n~g nayong ang dami n~g calacal at
táong nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos may
sanglibong metro'y bahagyâ na lamang nagcaroon n~g isang tuláy na
cahoy, na sa anim na bowa'y sirâ ang cabiláng panig at ang cabilâ
nama'y hindî maraanan sa nálalabi n~g taon, na ano pa't ang m~ga
cabayo, cung panahóng tag-init, canilang sinasamantala ang gayong
hindî nagbabagong anyô, upang mulà roo'y lumucsó sa tubig, na
ikinagugulat n~g nalilibang na táong may camatayang sa loob n~g
coche